Wij vergissen ons niet

Het afgelopen jaar onderzocht Suzanne Weusten mentale uitglijders, variërend van kleine misgrepen tot grote ontsporingen. Ze schreef er een boek over.

In het dorpje waar ik woon wordt geregeld ingebroken. Een buurtgenoot heeft daarom een whatsappgroep aangemaakt om elkaar te waarschuwen bij onraad. Aanvankelijk twijfel ik of ik zal meedoen - elk alarm jaagt me vast de stuipen op het lijf -, maar omdat het ook veilig voelt me zo verbonden te weten met de buurt, sluit ik me aan. En al snel is het raak: na een weekendje weg treft een stel een chaos aan in hun opengebroken huis.

         ‘Heeft iemand iets verdachts gezien,’ lees ik op mijn schermpje. ‘Meld het bij de politie!’

         Een paar weken later licht het buurtalarm weer op.

         ‘Loopt opvallend figuur rond! Man, groene jas, lang blond haar en kijkt schichtig om zich heen.’

         ‘Fijn om te weten,’ appt iemand terug. Dan blijft het stil. Tot de volgende dag een vrouw reageert: ‘Dat was mijn zoon.’

Terwijl ik grinnikend het appje lees, herinner ik me een gebeurtenis, jaren geleden, waarin zo’n vooringenomen houding ook mij op het verkeerde been zette.

In de binnenstad van Utrecht kwam een vrouw van middelbare leeftijd op me af. Mooie jas, keurig gestifte lippen, hoge hakken. Beleefd vroeg ze of ik haar kon helpen. Ze had haar tas thuis laten liggen en geen geld voor de parkeermeter. Of ik misschien een paar euro voor haar had? Tsja, waarom niet, dacht ik, ze ziet er betrouwbaar uit.Een paar weken later, zelfde plaats, zie ik de vrouw weer. Ze steekt hetzelfde verhaal af, maar nu heb ik haar door. Bedrieger, roep ik nijdig. De vrouw vervloekt me en vlucht een zijstraat in. O wat stom, denk ik. Had ik dit niet kunnen voorkomen?

Iedereen hanteert onbewust aannames, heeft impliciete oordelen over andere mensen, situaties, gebeurtenissen, risico’s. Vaak kloppen ze, soms half, en soms helemaal niet. En in veel gevallen - zoals in de voorbeelden hierboven - is een verkeerde inschatting eerder vermakelijk dan erg. Maar vervang de oplettende buurtgenoot door een politieagent, en de schichtig kijkende nepinbreker door een donkere man in een dure auto. Dan noemen we de reactie ‘etnisch profileren’ en zijn de gevolgen ernstiger. Er is weinig verbeeldingskracht voor nodig om te bedenken wat de consequenties zijn van de onjuiste aannames van artsen, rechters of ministers; of wat er gebeurt als de president van de Verenigde Staten in zijn hoofd de verkeerde afslag neemt.

Sinds ik een paar jaar geleden het ABC van denkfouten schreef, valt de grilligheid van de geest me vaker op dan daarvoor - vooral bij anderen maar ook bij mezelf. Ik raakte er zo door gefascineerd dat ik een lijst aanlegde van mentale uitglijders, variërend van onschuldige vergissingen tot ontsporingen met grote maatschappelijke consequenties. En naarmate mijn verzameling groeide, nam ook mijn verwondering toe. Hoe kunnen slimme mensen zulke stomme dingen doen? Denken ze niet goed na?

Ik besloot het denkproces onder de loep te nemen. Hoe denken we eigenlijk? Zit er een systeem in de dwaalwegen van het denken? En kun je ze voorkomen? Mijn onderzoek leerde me dat de mentale missers niets zeggen over intelligentie, maar des te meer over de eigenaardigheden van het menselijk brein. Ons denksysteem is een zuinig apparaat dat snelheid verkiest boven grondigheid en eenvoud boven complexiteit. Als het makkelijk kan, waarom zouden we dan moeilijk doen? Dus zien we in een schichtig kijkende man al snel een potentiële inbreker en vertrouwen we een keurige dame op leeftijd blindelings. Of storten we ons spaargeld op de rekening van de aardige adviseur, om er later achter te komen dat we erin geluisd zijn. Het is de keerzijde van een efficiënt brein.

Maar de verraderlijkste dwaalweg van het denken, zo ontdekte ik, is niet de vooringenomen houding ten opzichte van anderen, maar het rooskleurige beeld dat we van onszelf hebben. Wij vergissen ons niet, want wij zijn slim. Anderen doen domme dingen.

Dit artikel is gepubliceerd in de Volkskrant van 14 oktober 2017.  De vierdelige Human-televisieserie Dat had je gedacht, is gebaseerd op haar boek Wij zijn slim en begint op 2 november op NPO2.