Goedgelovigen en gelijkhebbers

 

 

De afgelopen vijf jaar hebben we meer informatie geproduceerd dan gedurende de gehele geschiedenis van de mensheid. Goed om te weten, maar bevat deze enorme berg uitsluitend kloppende informatie? Nee, tussen kale feiten, logische interpretaties en goed onderbouwde conclusies zit ook veel verkeerde informatie verstopt. Op zichzelf is dit geen probleem, het wordt pas lastig als je niet meer precies weet wat wel en wat niet waar is. Soms gaat een hype op Facebook een  eigen leven leiden - van vaccins krijg je kanker - of krijgt een op hol geslagen statistiek - in de VS sterven jaarlijks 150 000 meisjes en jonge vrouwen aan anorexia  - de status van waarheid. Wie neemt de moeite om te achterhalen met welke argumenten een bewering wordt onderbouwd en welke getallen er ten grondslag liggen aan een statistiek?, vraagt psycholoog en neurowetenschapper Daniel Levitin zich af.

 

De goedgelovigheid en gemakzucht van de meeste mensen zijn hem een doorn in het oog. Waarom accepteren we de verkeerde argumenten en waarom laten we ons in de luren leggen door statistiek? Na zijn bestseller Een opgeruimde geest, over hoe we omgaan met de stortvloed informatie die ons dagelijks bestookt, zet hij in zijn jongste boek Uit onbetrouwbare bron helder en systematisch uiteen hoe we de juiste informatie kunnen onderscheiden van de verkeerde. Soms lijken beweringen te kloppen, maar zijn ze afkomstig van een ongeloofwaardige bron; soms bestaan bewijzen uit getallen en moeten we ons afvragen hoe die getallen zijn verzameld. Soms ook moeten we ons intuïtieve oordeel opschorten en eerst nadenken.

 

Neem een statistiek over vliegtuigongevallen. Uit nieuwsberichten blijkt dat 2014 in de geschiedenis van de luchtvaart een van de dodelijkste jaren was: 22 ongelukken met 992 dodelijke slachtoffers. Wie niet verder nadenkt, kan concluderen dat vliegen onveiliger wordt, maar het tegenovergestelde is het geval. Doordat er meer vluchten zijn dan ooit tevoren, is vliegen juist veiliger dan voorheen. ‘Op een willekeurige vlucht van een grote luchtvaartmaatschappij is de kans ongeveer 1 op 5 miljoen dat je het niet overleeft, waarmee de kans groter is dat je omkomt bij zo ongeveer elke andere bezigheid, de straat oversteken, iets eten’, schrijft Levitin.

 

Levitin geeft niet alleen een boeiend en leerzaam lesje statistiek voor leken, zoals het bedrog van het gemiddelde, maar laat ook zien hoe in onderzoeksrapporten en  nieuwsberichten wordt gerommeld met data – cherrypicking noemen wetenschappers dit . Hoe zelfbenoemde deskundigen zich mengen in wetenschappelijke debatten en correlaties tot causale relaties bestempelen, zoals de relatie tussen de opkomst van glysofaten, het actieve bestanddeel in het onkruidbestrijdingsmiddel Roundup,  en de toename van autisme.  En hoe contrakennis  - verkeerde informatie verpakt als feit, zoals samenzweringstheorieën  - ons op een dwaalspoor brengt. Controleer de informatie die je gebruikt, schrijft Levitin. Geloof informatie die je online verzamelt niet meteen. Denk kritisch na.  Je bent beter af wanneer je een bescheiden  aantal dingen zeker weet, dan een groot aantal dingen die misschien niet waar zijn.

 

Ook de Vlaamse bioloog en filosoof Ruben Mersch is een kritische denker. In Waarom iedereen altijd gelijk heeft voert hij de lezer op ironische toon door zware kost: met weinig statistiek maar des te meer morele psychologie. Waarom volharden de meeste mensen in hun eigen geloof ook al spreken de feiten hun oordeel tegen?, vraagt hij zich af. En waarom blijven we discussiëren in kampen zonder tot elkaar te komen? We hebben intuïtieve morele oordelen, onze onderbuik regeert en onze ratio verzint er wat argumenten bij. We leven bovendien in morele stammen, we voegen ons naar de normen en waarden van de groep.

 

Ruben Mersch is een onderhoudende verteller, die persoonlijke ervaringen en ingewikkelde onderzoeksresultaten handig verwerkt in een gloedvol pleidooi om open met elkaar in debat te gaan. Zijn centrale stelling is dat de mens zo irrationeel is dat je hem niet  met argumenten kunt overtuigen. De mens is voortdurend op zoek naar zijn eigen gelijk en filtert de informatie zodanig dat het zijn opvattingen ondersteunt, of het nu om de opwarming van de aarde gaat, het al dan niet afschaffen van Zwarte Piet of het verband tussen kanker en straling van mobiele telefoons.  We ondervragen de werkelijkheid niet, schrijft hij, we martelen haar totdat ze bekent wat we graag willen horen.

 

‘Meestal gebruiken we feiten zoals een zatlap een lantaarnpaal gebruikt: niet als verlichting, maar enkel als ondersteuning . ’ Wie er bijvoorbeeld van overtuigd is dat genetische manipulatie levensgevaarlijk is, kan de Seralini-studie uit 2012 gebruiken die aantoont dat ratten met een genetisch gemanipuleerd dieet tumoren ontwikkelen. Maar wil je bewijzen dat genetisch gemodificeerde organismes even veilig zijn als kraanwater, dan gebruik je de studie van Nicola, Manzo et al uit 2014, schrijft Mersch provocerend. In de enorme grabbelton van feiten kun je altijd wel iets vinden wat jou bevalt.

 

Zowel Levitin als Mersch waarschuwen voor de leugens die op sociale media verschijnen. Beiden zoeken de oplossing in een kritische houding: sta open voor andere opvattingen, wees nieuwsgierig, en check feiten en argumenten. Levitin: ‘Echte kennis maakt het leven simpeler en helpt je keuzes te maken waar je gelukkiger van wordt.’

 

Dit artikel is verschenen in de Volkskrant van 19 november 2016. Vier sterren voor beide boeken.

 

 

Daniel Levitin, Uit onbetrouwbare bron. De veldgids om leugens, manipulaties en misvattingen te doorzien. Business Contact, 256 p, € 24,99.

 

Ruben Mersch, Waarom iedereen altijd gelijk heeft, De Bezige Bij, 271 p. € 12,99.